Udžbenici historije nisu proizvod historiografije, već su jedan od nosilaca sjećanja, tvrdi Dubravka Stojanović, redovna profesorica na Odjeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu u svojoj knjizi Prošlost dolazi. Ona prezentira rezultate komparativne analize srbijanskih udžbenika historije u periodu od 1913. do 2021. godine, odnosno šest generacija udžbenika. Sadržaj knjige od 345 stranica podijeljen je na sedam poglavlja, a u svakom su izloženi rezultati analize jedne historijske pojave u svim generacijama udžbenika unazad sto godina.
Ona ne analizira tumačenja historijskih pojava, već načine na koje su autori predstavili ratove u kojima je Srbija učestvovala u 20. stoljeću. Kroz niz primjera izdvojenih iz udžbenika predstavljene su strategije koje su autori udžbenika historije koristili u konstruisanju historijskih narativa za potrebe različitih političkih režima. Opisane su strategije hronološke manipulacije u vidu promjena i namještanja datuma, izgradnje kulta heroja, izgradnje kulta žrtve, relativizacije događaja, izmišljanja podataka, naglašavanja jednih i zanemarivanja drugih činjenica, iskrivljavanja činjenica i glorifikacije pobjeda, a opisano je i kako su autori udžbenika historije koristeći ove strategije u kreiranju poželjnog historijskog narativa zapadali u kontradikcije.
Generacije udžbenika historije autorica je odredila na osnovu promjena interpretacije prošlosti uslovljenih promjenom političkih režima, uz konstataciju da je svaki režim ugrađivao svoje političke vrijednosti i tumačenja. Udžbenike historije Dubravka Stojanović posmatra kao instrument državne vlasti za provođenje politike sjećanja, zbog čega oni više govore o savremenom trenutku, nego o prošlosti koju bi trebali prikazati. Pravi distinkciju između historije i kulture sjećanja, ističući da je sjećanje satkano od emocija, ono je afektivno, dok je istorijska nauka sekularna, naučna, kritička i racionalna.
U prvom poglavlju autorica izlaže pregled promjena u tumačenju Balkanskih ratova, te na kraju zaključuje da su Balkanski ratovi bili događaji veoma podesni za izgradnju nacionalno romantičarskog narativa o prošlosti, ali i da su sve političke faze kroz koje su u 20. veku prošle Srbija i Jugoslavija, izborom činjenica, naglašavanjem jednih i zanemarivanjem drugih, koristile ove događaje za slanje politički upotrebljivih poruka.
Predmet analize u drugom poglavlju je Prvi svjetski rat, odnosno promjene u recepciji Prvog svjetskog rata koje je autorica uočila u udžbenicima historije objavljenim u vrijeme različitih političkih sistema. Prvi svjetski rat je imao ključnu ulogu u izgradnji srpskog nacionalnog identiteta, a kao najdublju promjenu u recepciji tog perioda autorica izdvaja objavljivanje romana Vreme smrti Dobrice Ćosića 1972. godine. S tim romanom pojavila se i samoviktimizacija kao nova komponenta srpskog nacionalnog identiteta. U kreiranju novog historijskog narativa u pogledu Prvog svjetskog rata ona ističe 1983. godinu, kada je na sceni jednog od najuticajnijih beogradskih pozorišta prikazana predstava Kolubarska bitka rađena po motivima romana Vreme smrti. Autorica ističe da se naučna istoriografija nije mogla izboriti s populističkim, mitskim tumačenjem prošlosti, iako je u to vreme objavljeno nekoliko značajnih knjiga, što potvrđuje tezu da cilj istorije nije obrazovanje, već izgradnja nacionalnog identiteta.
U trećem poglavlju prikazane su promjene koje su se u udžbenicima historije dogodile u prikazivanju i tumačenju četiri elementa zvaničnog narativa o Drugom svjetskom ratu u socijalističkoj Jugoslaviji i Srbiji: narodno oslobođenje, socijalistička revolucija, bratstvo i jedinstvo i kolaboracija. Opisane su strategije autora udžbenika u kreiranju narativa o Drugom svjetskom ratu koji odgovara političkim okolnostima. Autorica skreće pažnju na opasnost glorificiranja četničkog pokreta u udžbenicima historije objavljenim u Srbiji nakon političkih promjena u Srbiji 2000. godine, čime se počela odvajati od antifašističkih vrijednosti modernog svijeta.
Tema četvrtog poglavlja su ratovi na području bivše Jugoslavije vođeni od 1991. do 1999. godine koji su se našli u srbijanskim udžbenicima historije još dok su bili u toku. Na osnovu analize udžbenika objavljenih u Srbiji od 1993. do 2021. godine autorica Stojanović je zaključila da nema značajnih razlika u tumačenju ratova 1991–1999. godine u udžbenicima, da je odgovornost za ratove prebačena sa režima koji ih je vodio na onaj prethodni, sa Srbije na SFRJ, da se u svim generacijama udžbenika izražava otvorena podrška politici Slobodana Miloševića i da udžbenici objavljeni nakon 2021. godine po količini ratne propagande liče na one iz 90-ih. Među udžbenicima historije posljednje generacije izdvojila je onaj Aleksandra Todosijevića i Sanje Petrović Todosijević, u kojem je opsada Vukovara, za razliku od ostalih udžbenika, prikazana na multiperspektivan način, a dati su argumenti različitih strana. Zbog toga autorica studije postavlja pitanje zašto je to slučaj samo u jednom udžbeniku i zašto se drugi autori udžbenika ne drže utvrđenih činjenica.
U petom poglavlju knjige predstavljeno je kako su autori udžbenika historije pisali o pobjedama i porazima. Odnosi autora prema pobjedama i porazima razvrstani su u četiri grupe: slavne pobjede, pobjednički porazi, pobijeđene pobjede i traumatični porazi. Prva vrsta odnosa ili slavne pobjede zastupljena je u svim analiziranim udžbenicima od početka stoljeća do danas. Ratovi su predstavljeni kao najsvjetliji dio prošlosti, a ratničke vrijednosti kao junaštvo i hrabrost se nameću kao osnovni vrijednosni okvir za tumačenje prošlosti. Autorica definira dva problema koja proizilaze iz glorifikacije pobjeda i ratničkih vrijednosti – prvi je podsticanje ideje da je rat uzvišen i da donosi rješenje, a drugi je to što se slavljenjem pobjeda ujedno slavi nasilje. Drugu vrstu odnosa – pobjednički poraz – autorica je uočila u udžbenicima historije iz vremena prve i druge Jugoslavije, u kojima se kroz pobjednički narativ pokušala ostvariti kohezija i učvrstiti jedinstvo jugoslovenskih naroda. Pobijeđenom pobjedom autorica je nazvala narativ koji je započeo Dobrica Ćosić svojim Političkim testamentom kada u srpski nacionalni identitet ulazi samoviktimizacija. U udžbenicima historije 90-ih javlja se nova vrsta odnosa prema pobjedama i porazima koju autorica naziva traumatični poraz – odnos prema porazu koji traumu stalno obnavlja obavezujući društvo da je se sjeća. Ovakvo sjećanje ne dozvoljava da se društvo izliječi od traume, postaje potpuno neosjetljivo za patnje drugih i nesposobno je da okolnosti objektivno sagleda. Na kraju poglavlja, zaključuje da srpsko društvo ostaje dezorijentisano, izgubljeno u vremenu, ispalo iz historije. Zato mu se čini i čini da mu se prošlost stalno vraća, da ona dolazi umesto da odlazi.
O ulozi samoviktimizacije u izgradnji srpskog nacionalnog identiteta autorica piše i u šestom poglavlju pod naslovom Heroji i žrtve. Ono je podijeljeno u dvije hronološke i tematske cjeline: Heroizacija prošlosti 1913–1993. i Samoviktimizacija 1993–2021. godine. Na osnovu analiziranih udžbenika izvela je zaključak da je nakon 1993. godine samoviktimizaciju zamijenilo herojstvo, a kolektivni heroji ustupili mjesto individualnim. Na primjerima iz udžbenika historije je pokazala kako nastaje mit, na koji način su autori udžbenika gradili kult heroja i kult žrtve i manipulirali žrtvama, te sve to prilagođavali državnim političkim interesima.
U posljednjem poglavlju pod naslovom Prijatelji i neprijatelji autorica je predstavila način na koji su autori udžbenika mijenjali slike prijatelja i neprijatelja srpskog naroda. Oni od 90-ih godina prošlog stoljeća do danas predstavljaju Srbiju kao zemlju okruženu neprijateljima. Poglavlje završava rečenicom: Slikajući neprijatelje kao prevrtljive, nepouzdane, halapljive, nepoštene, nasilne i brutalne, u stvari stvara se predstava o nama kao herojima i martirima, velikodušnim pravednicima, žrtvama, koje nikada nisu vodile osvajačke ratove, koje su svima pomagale da pređu na stranu pobednika.
Nakon čitanja knjige Prošlost dolazi može se zaključiti da različite generacije u Srbiji imaju različito znanje o prošlosti jer se sadržaj udžbenika historije prilagođavao političkim potrebama vremena u kojem su pisani. Ova analiza predstavlja jedan vid odbrane historije kao nauke od političkih zloupotreba stvarajući dojam kod čitaoca da bi historija u školama, kada bi učenici učili o udžbenicima historije, a ne iz udžbenika, postala predmet koji podstiče kritičko mišljenje. Autorica je izrazila sumnju da je ijedna generacija učenika nešto zapamtila iz ovako dosadnih udžbenika, s čim bi se složila i većina nastavnika historije.
Moglo bi se reći da revidirana tumačenja prošlosti više usvajaju nastavnici historije nego sami učenici jer se nastavnici na nastavi moraju držati onoga što piše u udžbeniku i sadržaj više ponavljaju nego učenici. U Srbiji, a ni u Bosni i Hercegovini, nastavnici se nikad nisu pobunili protiv onog što im je servirano u udžbenicima. Da li je pobuna izostala iz neznanja ili nedostatka hrabrosti, teško je utvrditi. Autorica knjige Prošlost dolazi zastupa tezu da udžbenici nisu proizvod historiografije, već da su jedan od nosilaca sjećanja i, kao takvi – politički projekat. Primijetila je da je liberalizacija tržišta udžbenika donijela različite pristupe u interpretaciji prošlosti, ali i realnije interpretacije prošlosti nekih događaja u srpskoj historiji. Ova bi se teza mogla smatrati tačnom kada bi autori i recenzenti udžbenika bili političari, a ne historičari. I sama autorica na jednom mjestu piše: istoričari su učestvovali u stvaranju psihološke pripreme za rat koji je predstavljan kao preventivni i odbrambeni. No, otvorila je pitanje zašto su autori jednog udžbenika historije opsadu Vukovara predstavili na multiperspektivan način, a drugi nisu. Dakle, autori udžbenika su mogli da biraju pristup prikazivanja prošlosti, a to otvara pitanje da li se politika nametnula historiografiji ili historiografija politici.
Ova knjiga bi trebala biti obavezna literatura svakog nastavnika historije, ali i svih kulturnih i javnih radnika, a naročito novinara. Historijsko znanje se ne stiče samo preko školskih udžbenika, već i mnogo efektnije preko medija koji su i konstruisali i učvrstili poznatu floskulu da se historija ponavlja. Autorica upozorava na opasnost nenaučnog pristupa historiji u školskim udžbenicima i javnom govoru po kojem se historija predstavlja kao kružno kretanje prema kojem se jednom društvu događa uvijek isto, sve dok ne nauči lekciju.
