U Bosni i Hercegovini, kada pričamo o multiperspektivnosti u istoriji, kao predmetu u školama i univerzitetima, najčešće govorimo o različitim narativima i pogledima na istoriju, zavisno od religijske i (etno)nacionalne pripadnosti. Međutim, jednako bitan segment multiperspektivnosti predstavlja i rodna pripadnost koja se često diskredituje kao zapadnjački novitet ili nepotrebno komplikovanje već složene situacije u istorijskoj interpretaciji. O ovoj bitnoj temi, kojoj se ne pridaje zaslužena pažnja, razgovarali smo sa profesoricom Klaudijom Kraft s Odsjeka za savremenu, kulturnu, rodnu istoriju Univerziteta u Beču. Ona istražuje rodnu istoriju centralne i istočne Evrope. Profesorica Kraft je dobitnica nagrade Societas Jablonoviana Universität Leipzig, članica je njemačko-češke istorijske komisije, kolegijuma Carolinum, njemačko-poljske Kopernikus grupe, uredničkog odbora Docupedia Contemporary History i kourednica časopisa Journal of East Central European Studies.
Školegijum: U Bosni i Hercegovini istorija se na univerzitetima, a pogotovo u osnovnim i srednjim školama, izučava na veoma tradicionalan način. Najviše se uči o ratovima, poznatim državnicima, generalima i političarima. Relacije između polova se rijetko uzimaju u obzir. Šta je rodna istorija i kako ona utiče na našu percepciju o istoriji?
Claudia Kraft: Rodna istorija je metodološki pristup koji uzima ozbiljno činjenicu da istorijski akteri imaju rodne identitete. Možemo reći da je prethodnica rodne istorije bila istorija žena, posebno u zapadnoj Evropi gdje se drugi val feminizma od 1960-ih borio za veću zastupljenost žene u svim društvenim sektorima – ne samo u politici ili svijetu biznisa, nego i na univerzitetima. Kada pogledamo odsjeke za istoriju u šezdesetim, možemo vidjeti nedostatak predavačica i profesorica (samo je mali postotak pozicija pripadao ženama), ali i nedostatak žena kao predmeta istorijskog istraživanja. Tradicionalna istoriografija je do tog vremena ignorisala da žene imaju svoju istoriju i da se ne mogu kreirati istorijski narativi bez iskustava i doprinosa žena. Uključivanje žena u istoriografiju je stoga bio važan prvi korak prema pravcu polne istorije. U narednim decenijama, poslije 1960-ih, istorija žena je uspjela da bude zastupljenija na univerzitetima, bar u zapadnoj Evropi i Ujedinjenim Državama). Ali, ipak, dosta istraživačica je postalo nezadovoljno činjenicom da je istorija žena ostala samo dodatak opštoj istoriji i da je većina važnih dijelova istorijskih tema – istorija politike, diplomatije, ratova i revolucija – ostala u domenu muških stručnjaka. U isto vrijeme su se razvile tipične ženske teme koje su potisnule žene u istoriji u poprilično uzak sektor djelovanja: žene kao majke i supruge, istorija rađanja i materinstva i, naravno, istorija izuzetnih žena, kao naprimjer carica Marija Terezija kao moćna žena u politici. Ovo je značilo da je istorija žena imala veoma usku perspektivu i, što je još gore, opšta istorija se uopšte nije promijenila jer su tradicionalne teme i tradicionalne forme istorijskog pisanja još uvijek dominirale.
Školegijum: Kada se dešava preokret koji uvodi rodnu istoriju kao značajnu istorijsku perspektivu?
Claudia Kraft: Od kasnih 80-ih imamo novi i revolucionarni razvoj iz istorije žena u rodnu istoriju. Nakon toga je uzeta u obzir i naglašena ne samo činjenica da su žene kao žene djelovale u istoriji, već su istoričari takođe počeli razmatrati činjenicu da su rodne odrednice bile važne u većini društvenih sektora kao kod moći. To znači da je karakterizacija nečijeg ponašanja kao ženskog ili muškog bila važna u priči o relacijama moći u društvenim vezama. Koncept roda od tada nije samo predstavljao pretpostavljenu biološku konstituciju muškarca i žene, već je viđen kao neka vrsta simboličkog koda koji se mogao koristiti u opisu veoma različitih odnosa moći i hijerarhija. Američka istoričarka Joan W. Scott prva je naglasila značaj roda u istoriji. Diskursi u kojima su rodne odrednice igrale bitnu ulogu mogu se naći ne samo kada se opisuju odnosi između muškaraca i žena, jer njih redovito susrećemo u drugim temama koje se tiču istorije, kao na primjer kada ljudi pričaju o istoriji kao muškoj disciplini, nego kada su politički protivnici okarakterisani kao feminizirani ili kada institucije, poput nacionalnih država, počivaju na rodnoj raspodjeli rada koji se smatra osnovom političke stabilnosti. Pričati o rodu stoga znači pričati o društvenoj konstrukciji ženskog ili muškog ponašanja i o činjenici da se ovi društveni konstrukti mogu promijeniti. Sljedeća bitna tačka u razvoju rodnih studija je propitujuća hipoteza Judith Butler, koja kaže da nisu samo rodni identiteti konstruirani kao društveni identiteti, već da biološki pol nije prirodan i zato nije istoričan ili je izvan dosega istorijskog istraživanja. Judith Butler smatra da ne postoji nešto kao što je biološka esencija, koja onda postaje objekt različite definicije i interpretacije. Ona tvrdi da je od početka rodni identitet proizveden društvenim diskursima i da mi ne možemo misliti o biološkim karakteristikama izvan ovih diskursa. Njeno mišljenje je da individue nemaju biološki pol, one se ponašaju kao da imaju biološki pol koji se normalno može opisati kao muški ili ženski. Ukratko, rodna istorija uzima polne identitete ozbiljno. Danas to nije istorija koja integriše žene u opštu istoriju, nego se referiše na činjenicu da rodni identiteti mogu biti bazirani na različitim pretpostavkama biološke prirode ili kulturnih normi koje su relevantne za razdvajanje društvenih kolektiva u kategorije. Ove kategorije se danas sastoje ne samo od binarnog para žena i muškaraca. Rodna istorija takođe nije samo o odnosima žena i muškaraca, nego o odnosima moći uopšteno, koji su često opisani sredstvima rodne karakterizacije.
Školegijum: Da li mislite da bi se rodna istorija trebala učiti u školama i biti dio kurikuluma?
Claudia Kraft: Da. Potpuno sam ubijeđena da se istorija ne može predavati na sveobuhvatan način ukoliko se ignoriše činjenica da je rod zaista značajan. Istorijski akteri se uvijek mogu i jesu karakterizirali raznim identitetima. Zavisno od istorijske epohe, istorijski akteri su pod uticajem njihovog etniciteta, religijske pripadnosti, društvene i ekonomske pozicije, godina i fizičkih sposobnosti, ali i njihovih rodnih identiteta. Mislim da svaki istoričar treba misliti o ovoj kategoriji identiteta. Ignorisanje ove kategorije, po mom mišljenju, proizvodi vrstu istorijskog pisanja koja nikad neće moći da predstavi cjelokupnu sliku iskustava koje su doživjeli istorijski akteri. Debate o jednakosti polova su prisutne u današnjim političkim diskusijama, bar u većini država Evropske unije, i sigurna sam da će relevantnost ovih debata porasti i u Bosni i Hercegovini. Mislim da je veoma važno da obrazovanje uzme u obzir činjenicu da je rod, konceptualiziran kao biološka ili društvena kategorija, izum 21. vijeka, ali da se relevantnost u istoriji može pratiti kroz različite epohe i da se način na koji su ljudi mislili o rodovima i rodnim identitetima mijenjao kroz vrijeme. Učenje o rodnim identitetima u školama će omogućiti učenicima da misle više kritički o tome da je nešto prirodno ili normalno.
Školegijum: U Bosni i Hercegovini istorija se često predstavlja kroz romantičarski pogled, gdje je najvažnija tema nacionalna istorija. Međutim, mi imamo tri etnonacionalne grupe, koje imaju različite interpretacije istih istorijskih događaja, ali iste predstave o ulogama žena u praistoriji ili istoriji, gdje se žene rijetko spominju, sve do sufražetskog pokreta. Ukoliko se i spominju, to je najčešće u ulozi domaćice i odgajateljice. Kako ovi tradicionalni pogledi utiču na oblikovanje mladih umova i na njihove percepcije o rodnim ulogama?
Claudia Kraft: Smatram da je jednako problematično pričati o homogenom etničkom identitetu, kao i o homogenoj grupi žena. Plemkinja nema ista iskustva kao žena na selu, iako obje govore isti jezik ili pripadaju istoj religiji. U cilju prikazivanja diferencirane istorijske slike moramo pokušati veoma precizno istražiti na koji način različite kategorije, kao što su etnicitet, klasa, rodna pripadnost i slično, utiču na društveno pozicioniranje i samosvjesnost individue, ali i percepciju drugih istorijskih aktera. Za mene je jednako problematično kad se konflikti između muškaraca i žena ili između različitih klasa stavljaju iza neke vrste istorijskog glavnog narativa nacionalne istorije koja je predstavljena kao istorija jedinstava, i kao takva u kontrastu s drugim homogenim nacionalnim narativima. Ni rodne uloge ni etnički identiteti nisu statični, već su fluidni i oni se razvijaju i mijenjaju kroz vrijeme.
Školegijum: Tradicionalni istoričari smatraju da sve što je došlo poslije romantizma u Bosnu i Hercegovinu jeste neka vrsta zapadnjačkih izuma koji su nastali iz luksuza i dosade. Šta mislite koji je najbolji način da se rodna istorija uvede u obrazovni sistem kojim godinama dominira tradicionalna percepcija istorije i prenosi se s generacije na generaciju?
Claudia Kraft: To je teško pitanje. Ako razmotrimo kako je teško bilo da se rodna istorija usidri u obrazovne institucije u zapadnoj Evropi, postaje jasno da se ova istraživačka perspektiva ne može ustanoviti preko noći u univerzitetima u Bosni i Hercegovini. Dosta će zavisiti od toga ko predaje istoriju u BiH u budućnosti. Predavačice često donose sa sobom nova iskustva, koja ih podstiču da dođu do noviteta tematski i konceptualno. Generalno, ja sam ubijeđena da generacijska smjena može donijeti promjenu paradigmi. Mladi predavači vjerovatno neće htjeti nastaviti tradicionalne narative istorije, već će radije tražiti inovativne koncepte istorijskog pisanja. S obzirom na lična iskustva u vezi s uvođenjem metodoloških i konceptualnih inovacija, mislim da bi integracija bosanskohercegovačke akademije u internacionalni znanstveni prostor dosta pomogla. Integracija BiH u takav prostor bila bi prednost za sve učesnike jer konfrontacija s drugim istorijama uvijek može dovesti do promjene perspektive. Bosna i Hercegovina i druge zemlje Evropske unije mogu naučiti dosta jedne od drugih i odbaciti poglede koji su opterećeni stereotipima.
Školegijum: Koju biste literaturu preporučili studenticama i profesorima/nastavnicama istorije koje nisu upoznate sa rodnom istorijom?
Claudia Kraft: Imajući na umu studente koji su generalno otvoreni prema rodnoj istoriji kao konceptualnom pristupu, preporučila bih članak Joan W. Scott Gender: A Useful Category of Historical Analysis, objavljen u časopisu American Historical Review, br. 91.
