Koliko udžbenik može uticati na nivo i kvalitet znanja usvojenog u toku obrazovanja najbolje može pokazati primjer poređenja dvaju udžbenika hemije za sedmi razred osnovne škole. Radi se, dakle, o udžbenicima putem kojih se učenici prvi put u svom obrazovanju sreću s ovom, stereotipno teškom, naukom.
Udžbenik za male genijalce
Tako je udžbenik izdavačke kuće Tugra, autora Mehmedalije Lilića, jedan od onih koji ima svepredispozicije da u učeniku u startu ugradi odbojnost prema hemiji za cijeli život. Relativno sitan font i puno teksta automatski u djetetu stvaraju osjećaj da se radi o teškom gradivu, a nakon stranice 16 i prvog primjera izračuna koji obiluje razlomcima, zagradama, procentima i upitnicima, upotpuni se uvjerenje o hemiji kao strašnoj i komplikovanoj nauci. Pokušaj da se tekstualna pretrpanost ublaži ilustracijama tek djelomično uspijeva,
ali česta izmjena boje slova i široki paragrafi u kurzivu, koji sugeriraju važnost sadržaja, pretjeranim šarenilom izazivaju kontraefekat od onog željenog. Ako uz navedene vizuelne nedostatke dodamo komplikovane ili nedovoljno precizne definicije, upotpunjuje se slika o udžbeniku koji
nije odgovarajući za predviđeni uzrast djeteta. (“Amfoterni elementi postižu oktetnu elektronsku konfiguraciju posljednje ljuske primanjem i otpuštanjem elektrona” ili “Kiseline su hemijski spojevi nemetala.” (Postoje i drugi spojevi nemetala koji nisu kiseline!) Na kraju udžbenika nalazi se posebno poglavlje s opisom vježbi i eksperimenata, koji su, dakle, udaljeni od gradiva na koje se odnose, što takođe može umanjiti šansu da djeca u usvajanju znanja povežu vježbu s gradivom.
Šarena hemija
Problem povezivanja eksperimenta i teoretskog gradiva, autorice Hadžira Dračo i Mirsada Rizvanović (izdavačka kuća Sarajevo Publishing) pokušale su riješiti drukčijim pristupom, po kojem su vježbe, posmatranja i eksperimenti osnov na kojem se izgrađuju teoretski zaključci. Njihov udžbenik je i grafički bolje pripremljen, jer obiluje ilustracijama, a tekstualnog sadržaja je manje, uz njegovu bolju prostornu organizaciju. Iskustvo pokazuje da djeca bolje reaguju na ovakav raspored teksta. Pa ipak, u udžbeniku se mogu naći i rečenice kojima je potrebno gramatičko i logičko usklađivanje. (Broj grupe označavaju broj elektrona u spoljašnjem sloju svake periode i ti elektroni iz spoljašnjeg sloja određuju valenciju elementa.) Nalazimo i, vjerovatno štamparsku, grešku u rečenici “Hemijski elementi su supstance ili tvari koje se mogu dalje razložiti na prostije tvari”, gdje nedostatak jednog “ne” suštinski mijenja smisao definicije. Djeca kao čitaoci koji se prvi put sreću s hemijom imaju ograničeno ili nikakvo predznanje i autori udžbenika ne mogu računati da se neke stvari podrazumijevaju ili da su opštepoznate.
Kako kredom na tabli nacrtati hidrolizu vode?
Iako je ovaj udžbenik pripremljen u skladu s modernim pedagoškim metodama, jer je vizuelno učenicima zanimljiviji, a sadržajno (ispravno) baziran na eksperimentima i vježbama, ostaje veliki problem realizacije samog nastavnog procesa s ovim udžbenikom u situaciji kada škola nije opremljena laboratorijem i potrebnom opremom i priborom. Ograničena materijalna sredstva za nabavku opreme stavljaju nastavnika u situaciju da ne može iskoristiti prednosti koje mu sam udžbenik nudi, već se u nastavi mora ograničiti na tablu i kredu, kao jedina nastavna sredstva. U takvim uslovima, učiniti gradivo hemije zanimljivim, razumljivim i privlačnim za učenike, nemoguća je misija. Sadržaji iz hemije u osnovnoj školi takvi su da se određen broj eksperimenata može improvizovati u samoj učionici, ali to zahtijeva dodatni trud i motivaciju nastavnika. A takva vrsta motivacije danas je u školstvu rijetkost, koju ostatak društva ne razumije.
Ne razumije, jer je hemija, kao i druge prirodne nauke, van sfere interesovanja bh. dnevnopolitičke društvene svakodnevnice, jer se radi o društveno-politički nebitnim predmetima za koje ne postoji širi interes roditelja, društva, dnevne politike, vjerskih institucija..., što se održava i na kvalitet udžbenika, način izvođenja nastave i vrednovanje znanja iz ovih predmeta. Tržište rada, kao bitan faktor u kreiranju i vrednovanju nastavnih planova i programa ionako niko ne uzima za ozbiljno.
Dok god su maternji jezik i istorija predmeti oko čijih se programa, udžbenika, izvođenja nastave i sl. vodi najveća rasprava, kako u stručnim i političkim krugovima tako i među nastavnicima i roditeljima, prirodne nauke ostaju na dnu top-liste društvenog interesovanja i vrednovanja.
